Khi những chiếc ô tô và xe máy điện tràn ngập trên đường phố Bắc Kinh, Thượng Hải hay Quảng Châu, đó không chỉ là dấu hiệu của một xu hướng tiêu dùng xanh – mà là minh chứng sống động cho một cuộc chuyển đổi mang tính cấu trúc, hệ thống và chiến lược bậc nhất thế giới hiện đại. Trung Quốc đã không đi sau, mà đang dẫn đầu trong cuộc cách mạng giao thông điện hóa – điều mà ngay cả các cường quốc công nghiệp như Đức, Mỹ hay Nhật Bản vẫn đang loay hoay tìm hướng.
Cách đây hơn hai thập kỷ, hình ảnh người dân Trung Quốc đi xe đạp len lỏi qua các con phố bụi mù từng là biểu tượng của một quốc gia đang phát triển. Hôm nay, Trung Quốc không chỉ thay đổi phương tiện – mà thay đổi cả cách tiếp cận công nghiệp: Từ một nền sản xuất lắp ráp đơn thuần, họ chuyển sang chủ động dẫn dắt chuỗi giá trị toàn cầu, đặc biệt trong lĩnh vực xe điện.
Sự trỗi dậy của các “kỳ lân công nghệ” như BYD, CATL, hay NIO không đơn thuần là thành quả của đổi mới sáng tạo doanh nghiệp, mà là kết quả của một mô hình “chủ đạo nhà nước – linh hoạt thị trường” mà Trung Quốc đã vận hành tinh vi trong suốt 20 năm.
Chính phủ Bắc Kinh không chỉ “bơm tiền” để thúc đẩy xe điện – họ thiết kế lại cả thị trường từ gốc rễ: từ chính sách tín chỉ carbon buộc các hãng xe truyền thống phải tự điều chỉnh, cho đến chiến dịch “99 mẫu xe về nông thôn” đưa EV về vùng sâu vùng xa. Cách tiếp cận này tạo ra một thị trường khổng lồ, nơi nhà nước là kiến trúc sư và doanh nghiệp là kỹ sư.
Trung Quốc không nhìn xe điện chỉ là “bản nâng cấp xanh” của ô tô truyền thống, mà là một sản phẩm công nghệ cao có khả năng thay đổi cấu trúc công nghiệp. Sự chuyển dịch từ cơ khí sang điện tử, từ động cơ đốt trong sang phần mềm điều khiển, đang giúp các công ty công nghệ như Huawei, Xiaomi bước vào ngành ô tô mà không cần kinh nghiệm sản xuất truyền thống.
Tại nhà máy của NIO ở An Huy, mỗi chiếc xe được cấu hình với hơn 3,5 triệu tùy chọn – theo một quy trình sản xuất ngược: thiết kế nền tảng phần mềm và điện trước, khung vỏ đến sau. Đây không còn là “nhà máy ô tô” – mà là trung tâm công nghệ di động, nơi chiếc xe trở thành nền tảng kết nối AI, dữ liệu và trải nghiệm người dùng.
Với pin, các công ty như CATL liên tục phá vỡ giới hạn: sạc trong 5 phút đi 400 km, hoặc pin nhiệt độ thấp dành cho khu vực lạnh giá. Những cuộc “đua vũ trang” công nghệ liên tục giữa các doanh nghiệp nội địa khiến thế giới choáng ngợp – và buộc các ông lớn phương Tây phải thay đổi tư duy.
Dẫu thành công, chiến lược của Trung Quốc không tránh khỏi những hệ lụy. Khi thị trường quá rộng mở, hàng trăm doanh nghiệp nhảy vào sản xuất EV khiến cung vượt cầu. Cuộc chiến giá cả bùng nổ, biên lợi nhuận sụt giảm, và hàng loạt doanh nghiệp nhỏ đứng trước nguy cơ bị “xóa sổ”.
Trung Quốc dường như đã lường trước điều đó. Việc rút dần các chính sách trợ giá trong những năm gần đây không phải là bước lùi – mà là phép thử. Bắc Kinh đang đưa ngành xe điện vào giai đoạn “sàng lọc tự nhiên”, để giữ lại những tay chơi đủ mạnh về công nghệ, đủ lớn về quy mô và đủ nhanh về đổi mới. Trong trò chơi mới này, ai không thích nghi sẽ bị đào thải.
Nếu xe hơi điện là biểu tượng công nghiệp của Trung Quốc, thì xe máy điện là trụ cột của cuộc sống thường nhật. Chính quyền các địa phương từ lâu đã cấm dần xe xăng ra khỏi đô thị lớn – một chính sách từng bị chỉ trích nhưng nay cho thấy hiệu quả rõ rệt. Kết hợp với hệ thống hạ tầng sạc, ưu đãi đăng ký, và giá thành dễ tiếp cận, xe máy điện nhanh chóng “phủ sóng” toàn quốc.
Đến năm 2023, Trung Quốc có hơn 420 triệu xe máy điện – nhiều hơn tổng số xe máy cả Đông Nam Á cộng lại. Với thiết kế giao thông đô thị được quy hoạch riêng cho EV, các đô thị Trung Quốc đang vận hành một hệ sinh thái phương tiện hoàn toàn mới, hiệu quả và bền vững hơn.
Hành trình của Trung Quốc cho thấy, để thành công trong một cuộc chuyển đổi công nghệ toàn diện như xe điện, không thể chỉ dựa vào doanh nghiệp hay thị trường. Cần một chiến lược quốc gia thống nhất, cơ chế chính sách đồng bộ, và sự điều phối giữa các bên – từ trung ương đến địa phương, từ công ty tư nhân đến viện nghiên cứu.
Tầm nhìn phải đủ xa, nhưng chính sách cũng phải đủ mềm. Trợ giá là cần thiết – nhưng chỉ trong giai đoạn đầu. Sau đó, thị trường sẽ tự điều chỉnh, công nghệ sẽ tự phân loại.
Trung Quốc không chỉ tạo ra một ngành công nghiệp mới – họ đang viết lại cách một quốc gia sử dụng công nghiệp để định hình tương lai kinh tế và vị thế toàn cầu. Đó là bài học đắt giá – không phải để sao chép, mà để tham khảo, chọn lọc và thích nghi.