Trong một bước đi bất ngờ nhưng đầy tính toán, OpenAI tuyên bố hủy kế hoạch chuyển đổi sang mô hình công ty vì lợi nhuận – một thay đổi từng được xem là không thể tránh khỏi. Thay vào đó, tổ chức phi lợi nhuận gốc sẽ tiếp tục nắm quyền kiểm soát. Đây không chỉ là một thông báo quản trị, mà là lời khẳng định lại về bản chất đầy mâu thuẫn trong mô hình hoạt động độc nhất của OpenAI – nơi trí tuệ nhân tạo, quyền lực lãnh đạo, dòng vốn đầu tư và triết lý đạo đức luôn căng như dây đàn.
OpenAI từ lâu đã không giống bất kỳ công ty công nghệ nào khác. Nó khởi đầu là một tổ chức phi lợi nhuận với sứ mệnh nhân đạo: phát triển AI vì lợi ích của toàn nhân loại. Nhưng khi ChatGPT trở thành sản phẩm đột phá toàn cầu, câu hỏi lớn dần lộ rõ: làm thế nào để duy trì sứ mệnh đạo đức trong khi cần hàng chục tỷ USD vốn để đào tạo siêu AI, xây dựng siêu máy tính và cạnh tranh với Big Tech?
Câu trả lời là mô hình “lợi nhuận giới hạn” (capped-profit), cho phép một công ty con vì lợi nhuận hoạt động dưới quyền kiểm soát của tổ chức mẹ phi lợi nhuận. Nhưng khi mô hình này ngày càng phức tạp và thiếu minh bạch, OpenAI đã hé lộ ý định tái cấu trúc hoàn toàn để trở thành một công ty vì lợi nhuận vào cuối năm ngoái. Điều đó có thể giúp thu hút vốn nhanh hơn, nhưng cũng có khả năng làm giảm vai trò của hội đồng phi lợi nhuận – nơi từng đình chỉ CEO Sam Altman trong một cuộc khủng hoảng năm 2023.
Việc OpenAI rút lui khỏi kế hoạch này không đơn thuần là lựa chọn đạo đức. Động thái này diễn ra sau hàng loạt sức ép pháp lý và chỉ trích từ giới công nghệ và chính trị, trong đó nổi bật là Elon Musk – đồng sáng lập kiêm nguyên đơn trong vụ kiện cáo buộc OpenAI "phản bội sứ mệnh ban đầu". CEO Meta, Mark Zuckerberg, cũng gửi thư đến chính quyền California yêu cầu ngăn OpenAI chuyển đổi cấu trúc để tránh việc "lợi dụng tư cách phi lợi nhuận để gọi vốn khổng lồ".
Cuộc đối thoại với Tổng chưởng lý các bang Delaware và California – nơi OpenAI được đăng ký hoạt động – rõ ràng không chỉ mang tính hình thức. Việc không tuân thủ các quy định quản trị phi lợi nhuận có thể khiến công ty đối mặt với hậu quả pháp lý nghiêm trọng, thậm chí mất quyền kiểm soát.
Câu hỏi lớn nhất lúc này là: Làm sao một tổ chức phi lợi nhuận có thể quản lý một công ty đang được định giá đến 300 tỷ USD, với khoản gọi vốn 40 tỷ USD mà vẫn cam kết hoàn tiền nếu không chuyển đổi trong hai năm tới?
Sự mâu thuẫn giữa danh nghĩa “phi lợi nhuận” và cấu trúc gọi vốn rủi ro cao đang tạo ra một quả bom hẹn giờ trong nội bộ OpenAI. Giữ lại mô hình cũ có thể giúp Altman và nhóm lãnh đạo tránh những can thiệp từ cổ đông, nhưng nó cũng khiến công ty phải đi dây giữa hai thế giới: một bên là áp lực sinh lời từ các quỹ đầu tư, một bên là niềm tin công chúng về đạo đức AI.
Chưa kể, việc đình hoãn chuyển đổi cũng là cách Altman tạm né tránh câu hỏi gai góc: ông đang nắm bao nhiêu quyền kiểm soát thực sự trong cấu trúc sở hữu hỗn hợp này?
OpenAI có thể đang cố gửi đi thông điệp rằng “chúng tôi không giống các công ty khác”. Nhưng thực tế, họ đang đứng giữa một lằn ranh mong manh, nơi sứ mệnh vì nhân loại bị đặt lên bàn cân cùng quyền lực lãnh đạo và kỳ vọng sinh lời của giới đầu tư.
Việc tạm ngưng chuyển đổi không giải quyết được mâu thuẫn lõi – nó chỉ trì hoãn thời điểm phải đối mặt. Và câu hỏi không còn là “OpenAI có nên trở thành công ty vì lợi nhuận hay không?”, mà là: liệu có tồn tại mô hình nào vừa đảm bảo sự tiến bộ của AI, vừa giữ được quyền kiểm soát và đạo đức trong tay số ít người?